Nobel Ekonomi Ödülü, hisse senedi gibi mali varlıkların fiyat hareketlerini anlamamıza yaptıkları katkılar nedeniyle üç kişiye verildi.

Geçenlerde bu yılın Nobel Ekonomi Ödülü’nden söz ediyordum. Ödül, hisse senedi gibi mali varlıkların fiyat hareketlerini anlamamıza yaptıkları katkılar nedeniyle üç kişiye verildi. Bu üçlüden Fama’nın görüşlerine bir hafta önce yer vermiştim. Sıra, Fama’nın zıddı Shiller’de.
Zıtlık şuradan kaynaklanıyor: Herhangi bir mali varlığın, mesela hisse senedinin ya da döviz kurunun bugünkü fiyatının iki bileşenden oluştuğunu göstermek mümkün: İktisadi temeller ile kimi zamanlar fiyatta bir balon oluşmasına yol açabilecek olan mali varlığın ilerideki fiyatı hakkında beklenti. Mesela hisse senedi için iktisadi temel deyince kastedilen o hisseyi çıkaran şirketin dağıtması beklenen kâr payı. Riskten kaçınan yatırımcının o hisse senedini satın almak için istediği risk primini de iktisadi temel olarak düşünebilirsiniz.

Önemli araştırma alanı
Fama, mali piyasaların etkin bir biçimde çalıştığını, zira ekonomik birimlerin akılcı davrandıklarını söylüyor. Bu durumda, fiyatın iktisadi temellerce belirlenmesi ve dolayısıyla balon oluşmaması gerekiyor. Fama, kısa dönemli hisse senedi fiyat hareketlerinin bu görüşe uygun hareket ettiğini gösteriyor. Oysa Nobel Komitesi’nin ödül gerekçesini anlattığı makalede, Shiller’in en önemli katkılarından biri olarak şu gösteriliyor: Uzunca bir dönem ele alındığında, ABD’de gerçekleşen hisse senedi fiyatlarının, kâr paylarının ima ettiği fiyatlardan hem aşağı hem de yukarı yönde önemli ölçüde saptığını belgeliyor Shiller. Bu sapmalar, aynı yönde uzun süre devam ediyor. Sonra temellere dönüş; daha sonra da ters yönde uzun süren bir sapma daha.

Bu bulgu daha sonra önemli bir araştırma alanı yarattı. Araştırmacıların bir kısmı, gerçekleşen fiyatla iktisadi temellerin ima ettiği fiyat arasındaki farkın, finansal yatırımcıların risk alma davranışlarından kaynaklanabileceği olasılığı üzerinde yoğunlaştılar. Bu çabalar sonucunda büyük ölçüde anlaşıldı ki, riske karşı makul bir korunma davranışı çerçevesinde bu farkı açıklamak mümkün değil. Bu durumda, ikinci alternatif devreye giriyor: Aradaki fark balondan oluşuyor.

İnsanlar neye göre davranıyorlar?
Fiyat balonlarının küresel krizi tetikleyerek başımıza açtığı belaların dışında bir önemleri daha var: İnsan davranışlarının kimi zaman akılcı nedenlerle açıklanmayacaklarını, insanların duygularına göre de karar alabildiklerini ima ediyorlar. Bu alanda iktisatçı olmayan okuyucuların da rahatlıkla okuyabilecekleri bir kitaptan eskiden de söz etmiştim. Shiller’in daha önce Nobel ödülü alan Akerlof ile yazdığı kitap. Türkçe çevirisi de mevcut: Scala Yayıncılık ‘Hayvansal Güdüler’ başlığını uygun görmüş. İngilizcesi şu: ‘Animal Spirits’. Altbaşlık yeteri kadar açıklayıcı: ‘İnsan psikolojisi ekonomiyi nasıl yönlendiriyor ve küresel kapitalizm için neden önemli (how human psychology drives the economy and why it matters for global capitalism)’.

Belirsizlik ve muğlaklık karşısında insan davranışları farklı uçlara gidebiliyor. Bazen hiçbir şey yapmıyor, bazen de coşkulu bir eylem içine girebiliyor insanlar. İnsanların fikirlerini, duygularını, tutkularını nasıl yönlendirdiklerini anlamadan ekonomilerin işleyiş biçimlerini anlayamayacağımızı ve dolayısıyla reçete sunamayacağımızı belirtiyor yazarlar.
Dikkat: Yazarların iddiası ekonomik birimlerin akılcı karar almadıkları değil. Söyledikleri; insanların her zaman böyle davranmayacakları, kimi zaman da ekonomi dışı güdülerle karar alacakları. Ekonomi kuramının bu davranış biçimini dikkate alarak yeniden oluşturulması gerektiğini iddia ediyorlar.

Bu köşe yazısı 26.10.2013 tarihinde Radikal Gazetesi'nde yayımlandı.