Kapitalizmin sonu mu geldi? Bu soruya herkes kendi meşrebince cevap veriyor. “Oh sonu geldi!” diyen de var, “Kapitalizmden iyisi yok” diyen de. Ana-akım iktisatçıların çoğu küresel kapitalizmin sorunları olduğunu kabul ediyor, ama kapitalizmin yerine başka bir şey geleceğine de inanmıyor. Kapitalizmin yerine başka türde bir kapitalizm geleceğini düşünüyorlar (örneğin, bak. Rogoff 2011, Roubini 2011). Özetle, kapitalizmin bazı sıkıntıları olduğu neredeyse genel kabul görse de kapitalizmin alternatifinin “daha iyi bir kapitalizm” olduğu düşünülüyor. Sorun şu ki, bu daha iyi kapitalizmin nasıl bir şey olduğu konusunda bir fikir birliği yok.

Peki, kapitalizmin sıkıntısı nedir? İktisatçılar sorunları şöyle listeliyor: eşitsizlik, yoksulluk, işsizlik, umutsuzluk, kamu mallarının sağlanamaması, doğmamış nesillerin refahının göz ardı edilmesi ve tabii ki finansal krizler (Rogoff 2011, Roubini 2011). Finansal krizler kısmını hepimiz biliyoruz. Kamu mallarının sağlanması, mesela sağlık hizmetleriyle ilgili problemleri de biliyoruz. İşsizlik de tamam. Peki ya eşitsizlik? Kapitalizmin alâmet-i fârikası fırsat eşitliği değil miydi? Kapitalizm ve demokrasinin ülkeler arası gelir farklılıklarının azalmasında çok önemli rol oynadığı sürekli tefrika edilmiyor muydu? İktisatçılar bu ikinci konuda geri adım atmış değil. En azından kalkınma göstergeleri açısından ülkelerarası farkların azaldığını söylemek mümkün. Öte taraftan, bir ülkede yaşayan bireylerin gelirlerine baktığımızda, zenginle yoksul arasındaki farkların çoğu zaman modellerinde gelir dağılımını göz aradı eden iktisatçıların bile dikkatini çekecek boyutlarda olduğunu görüyoruz. Hatta vurguyu arttırmak için şöyle ifade edeyim, The Economist bile artan eşitsizliğin zamanımızın en büyük iktisadi ve siyasi zorluklarından biri olduğunu söylüyor (Economist, 2012a,d). OECD ve Avrupa Komisyonu da benzer tespitler yapıyor: Dünyanın 30 gelişmiş ülkesinde 1980’lerden beri gelir eşitsizliğindeki artış devam ediyor (OECD 2008a, 2011; Avrupa Komisyonu 2010). Aslında bu yeni bir hikâye de değil. Kapitalizmin tarihi bir bakıma eşitsizliğin ve eşitsizlikle mücadelenin tarihi olarak düşünülebilir. Bugün bu tarihin yeni bir aşamasındayız.

Peki, iktisatçıların önerisi nedir? Yeni bir şey söylüyorlar mı? Hayır. Tartışmanın merkezinde yine devlet müdahalelerinin piyasa ekonomisindeki yeri var. Politika önerileri arasında ise şunlar var: kayırmacılığın azaltılması, büyük şirketlerin korumasını kaldırarak rekabetin arttırılması (mesela, büyük bankaların ve oligopollerin parçalanması), eğitimde eşitliğin sağlanması, sosyal harcamalarla eşitsizlikle mücadele edilmesi, vergide adaletin sağlanması (mesela, artan oranlı vergilendirme), hane halklarının üstündeki borç yükünün azaltılması, finansal sistemin daha sıkı bir şekilde denetlenmesi ve düzenlenmesi (Economist 2012c, Roubini 2011). Özetle, kapitalizmin sorunlarının piyasa odaklı politikalarla devlet müdahalesinin uygun bir karışımı ile çözülebileceği söyleniyor (Rogoff 2011). Her ne kadar bu karışımın nasıl olacağı konusunda bir fikir birliği olmasa da öneriler gelişmiş ekonomilerin bırakınız-yapsınlar kapitalizmine artık çok sıcak bakmadığını gösteriyor.

Sesleri çok güçlü çıkmasa da tam güçleriyle ideal kapitalizmi savunanlar da var tabii. Örneğin, Ackermann (2010), devlete bu kadar güç verilmesinin çok riskli olduğunu söylüyor. Ammous ve Phelps (2012) ise suçlunun kapitalizm değil, korporatizm olduğunu söylüyor. Kapitalizmi eleştirenler, kamunun büyük şirketleri kollamasını kapitalizmin özelliklerinden biri olarak sayarken, Ammous ve Phelps, ideal kapitalizmde böyle bir şey olamayacağını söylüyor. Daha eleştirel iktisatçılar ise bu kapitalizm neferlerinin eşitsizliğin boyutunu ve önemini yeterince anlamadığını düşünüyor; ideal kapitalizmin daha zengin, daha eşit ve daha adaletli bir sistem olduğuna dair iddiaların temelsiz olduğunu söylüyor; ve son krizden alınması gereken derslerin hala alınmamış olmasına şaşırıyor (DeLong 2012, Skidelsky 2012, Stiglitz 2011).

Son tartışmalara baktığımızda, kapitalizmin sıkıntılı bir dönem yaşadığına dair bir fikir birliği olduğunu ancak devletin kapitalizmin geleceğinde oynayacağı rol konusunda bir anlaşmaya varılamadığını görüyoruz. Tabii tartışmanın bir de uluslararası politika yönü var. Küresel kapitalizmin sorunları küresel politikalar da gerektiriyor. Küresel politikalar, ulusal politikalar ve demokrasi arasında ise yakın ve çetrefilli bir ilişki var (Rodrik 2011). Dani Rodrik, Akıllı Küreselleşme adlı kitabında küreselleşmenin tarihini anlatırken, bu çetrefilli ilişkiyi bir üçlem olarak kurguluyor. Üçlemin ayakları, hiper-küreselleşme, ulusal egemenlik ve demokratik siyaset. Rodrik, bu üç öğenin hepsine birden sahip olmanın mümkün olmadığını söylüyor ve önümüzdeki seçenekleri şöyle sıralıyor:

“Ulusal demokrasiyle küresel piyasalar arasındaki gerilimi nasıl idare edeceğiz? Üç seçeneğimiz var. Küresel ekonominin sıklıkla yarattığı sosyal ve ekonomik darbeleri göz önünde bulundurmayarak, uluslararası işlem maliyetlerini en aza indirgemek adına demokrasiyi kısıtlayabiliriz. Yurtiçinde demokratik meşruluk yaratmak umuduyla küreselleşmeyi kısıtlayabiliriz. Ya da ulusal egemenlik pahasına demokrasiyi küreselleştirebiliriz. Dünya ekonomisini yeniden yapılandırma seçeneklerimiz bunlardır.” (Rodrik 2011, sf. 175)

Sizin anlayacağınız, “Ne olacak bu kapitalizmin geleceği?” sorusu o kadar da kolay bir soru değil. Küresel kapitalizmin geleceği, ulusal ve uluslararası iktisadi politikalar ve demokrasi alanlarında yapılacak tercihlerle şekillenecek. Bu tercihlere yön vermesi muhtemel tartışmalar ilginizi çekiyorsa aşağıdaki okuma listesine bir göz atabilirsiniz.

Okuma listesi:

• Ackermann, Josef (2010) “Balancing the State and the Market”, Project Syndicate, http://www.project-syndicate.org/commentary/balancing-the-state-and-the-market (Erişim: 06.01.2013)
• Ammous, Saifedean ve Edmund S. Phelps (2012) “Blaming Capitalism for Corporatism”, Project Syndicate, http://www.project-syndicate.org/commentary/blaming-capitalism-for-corporatism (Erişim: 06.01.2013)
• Avrupa Komisyonu (2010) Why Socio-economic inequalities increas? Facts and policy responses in Europe, Brüksel: Avrupa Komisyonu
• Aydınonat, N. Emrah (2013) “Topal Kapitalizm!”, Birikim Dergisi, Sayı: 286: 52-63.
• DeLong, J. Bradford (2012) “Re-Capturing the Friedmans”, Project Syndicate, http://www.project-syndicate.org/commentary/re-capturing-the-friedmans (Erişim: 6.1.2013
• Economist, The (2012a) “The Rich and the Rest”, The Economist, 13 Ekim 2012
• Economist, The (2012b) “Having your cake: Less inequality does not mean less effficiency”, The Economist, 13 Ekim 2012
• Economist, The (2012c) “A True Progressivism: Bold moves are needed to tackle inequality and boost growth at the same time”, The Economist, 13 Ekim 2012
• Economist, The (2012d) “For richer, for poorer”, The Economist, 13 Ekim 2012
• OECD (2008a) Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, OECD raporu.
• OECD (2008b) “Eşitsizlik Artıyor mu? OECD Ülkelerinde Gelir Dağılımı ve Yoksulluk”, OECD (2008a) Growing Unequal? raporunun Türkçe özeti, http://www.oecd.org/els/socialpoliciesanddata/41521804.pdf (Erişim: 6.1.2013)
• OECD (2011) Divided We Stand: Why Inequality Keeps Rising, OECD Raporu.
• Robinson, James ve Daron Acemoğlu (2013) “Is State Capitalism Winning?”, Project Syndicate, http://www.project-syndicate.org/commentary/why-china-s-growth-model-will-fail-by-daron-acemoglu-and-james-a--robinson (Erişim 9.1.2013)
• Rodrik, Dani (2010) Tek Ekonomi Çok Reçete, Ankara: Efil.
• Rodrik, Dani (2011) Akıllı Küreselleşme, Ankara: Efil.
• Rodrik, Dani (2012) “The New Mercantilist Challange”, Project Syndicate, http://www.project-syndicate.org/commentary/the-return-of-mercantilism-by-dani-rodrik (Erişim 9.1.2013)
• Roubini, Nouriel (2011) “Is Capitalism Doomed?”, Project Syndicate, http://www.project-syndicate.org/commentary/is-capitalism-doomed (Erişim: 06.01.2013)
• Scott, Bruce R. (2011) Capitalism: Its Origins and Evolution as a System of Governence, New York: Springer.
• Skidelsky, Robert (2012) “The Bad Society”, Project Syndicate, http://www.project-syndicate.org/commentary/the-bad-society (Erişim: 6.1.2013)
• Stiglitz, Joseph E. (2011) “The Ideological Crisis of Western Capitalism”, Project Syndicate, http://www.project-syndicate.org/commentary/the-ideological-crisis-of-western-capitalism (Erişim 6.1.2013)